Аль ч үндэсний тусгаар орших, улс байх оюун санааны үндэс нь “ӨВ СОЁЛ” билээ.
ЕСӨН ХӨЛТ ЦАГААН ТУГ
Төрийн сүлд гэдэг нь улсын бэлгэ тэмдэг. Цагаан сvлд нь цагаан адууны дэл сvvлээр манжилга / хийсэн хялгасан туг юм. Энэ нь голдоо нэг том сvлд, тvvнээ тойруулсан найман бага тугнаас бvрэлддэг тул есөн хөлт цагаан сvлд гэгджээ.
Эртний монголын төрийн ёсонд есөн хөлт цагаан сvлдээ босгож хаанаа хаан ширээнд нь залдаг байв. Мөн нэгэн гол сvлдээ тойруулан найман хөлийг орлуулан найман цагаан дарцаг босгох буюу тvvнээ товчлон найман хөл унжуулдаг ёс ч байв.
Энэхүү 9-н хөлт цагаан сүлдийг төрийн их хуралдаан, улсын их баяр наадамд өргөн тахидаг нь ЭНХЖИНГИЙН бэлгэдэл юм
Төрийн сүлд гэдэг нь улсын бэлгэ тэмдэг. Цагаан сvлд нь цагаан адууны дэл сvvлээр манжилга / хийсэн хялгасан туг юм. Энэ нь голдоо нэг том сvлд, тvvнээ тойруулсан найман бага тугнаас бvрэлддэг тул есөн хөлт цагаан сvлд гэгджээ.
Эртний монголын төрийн ёсонд есөн хөлт цагаан сvлдээ босгож хаанаа хаан ширээнд нь залдаг байв. Мөн нэгэн гол сvлдээ тойруулан найман хөлийг орлуулан найман цагаан дарцаг босгох буюу тvvнээ товчлон найман хөл унжуулдаг ёс ч байв.
Энэхүү 9-н хөлт цагаан сүлдийг төрийн их хуралдаан, улсын их баяр наадамд өргөн тахидаг нь ЭНХЖИНГИЙН бэлгэдэл юм
WHITE BANNER
A white-haired banner is used as a peacetime symbol, while the black banner was for wartime. Usage of the horse tail is symbolic because horses are so central to the Mongols' livelihood. White banner is a pole with circularly arranged horse or yak tail hairs of varying colors arranged at the top. It was flown during the period of the Mongol Empire, and presently in Mongolia, used similarly to a flag.
The Nine White Banners was a peacetime emblem used exclusively by the Khans in front of their yurt. The central banner is larger in size than the rest and is placed in the center of the other eight.
* * *
ИХ ГҮРЭН
Их Монгол Улс мөн Монголын Эзэнт Гүрэн (1206–1405) нь Монголын газар нутагт байгуулагдсан түүхэн дэх хамгийн том үргэлжилсэн газар нутагтай эзэнт гүрэн юм.
1206 онд Чингис хаан анхлан байгуулсан бөгөөд алтан үедээ Номхон далайн эргээс Хар тэнгис, Дунай мөрний сав газар, өмнөд этгээдэд Зүүн өмнөд Азийн болон далайн арлуудын хараат орнууд, хойд зүгт Умард мөсөн далай Енисей мөрний сав газрын дагаж орсон овог аймгуудын эзэмшлийг хамруулсан өргөн уудам газар нутгийг эзэмшиж байлаа.
Ази, Европын олон арван хот улсуудыг сөнөөж хэдэн арван сая хүнийг өөрсдийн эрхшээлдээ оруулсан авч Монголчуудын цэргийн тоо нь 250000-аас хэтэрч байсангүй. Чингис хаан төв Ази, одоогийн Монгол улсын газар нутаг дахь олон арван тархай бутархай нүүдэлчин аймгуудыг нэгтгэж, Зүрчидийн Алтан улс, Тангуд улс, Хорезмын эзэнт улсыг байлдан дагуулснаар их гүрний үүсэл хөгжил эхэлжээ.
THE MONGOL EMPIRE
The Mongol Empire which existed during the 13th and 14th centuries, was the largest contiguous land empire in history.[1] Beginning in the Central Asian steppes, it eventually stretched from Central Europe to the Sea of Japan, extending northwards into Siberia, eastwards and southwards into the Indian subcontinent, Indochina, and the Iranian plateau, and westwards as far as the Levant and Arabia.
The empire unified Mongol and Turkic tribes of historical Mongolia under the leadership of Genghis Khan, who was proclaimed ruler of all Mongols in 1206. The empire grew rapidly under his rule and then under his descendants, who sent invasions in every direction.
Mongol conquests resulted in some of the most destructive wars in human history, Mongol invasions of the Indian subcontinent alone.
* * *
Их Монгол Улс мөн Монголын Эзэнт Гүрэн (1206–1405) нь Монголын газар нутагт байгуулагдсан түүхэн дэх хамгийн том үргэлжилсэн газар нутагтай эзэнт гүрэн юм.
1206 онд Чингис хаан анхлан байгуулсан бөгөөд алтан үедээ Номхон далайн эргээс Хар тэнгис, Дунай мөрний сав газар, өмнөд этгээдэд Зүүн өмнөд Азийн болон далайн арлуудын хараат орнууд, хойд зүгт Умард мөсөн далай Енисей мөрний сав газрын дагаж орсон овог аймгуудын эзэмшлийг хамруулсан өргөн уудам газар нутгийг эзэмшиж байлаа.
Ази, Европын олон арван хот улсуудыг сөнөөж хэдэн арван сая хүнийг өөрсдийн эрхшээлдээ оруулсан авч Монголчуудын цэргийн тоо нь 250000-аас хэтэрч байсангүй. Чингис хаан төв Ази, одоогийн Монгол улсын газар нутаг дахь олон арван тархай бутархай нүүдэлчин аймгуудыг нэгтгэж, Зүрчидийн Алтан улс, Тангуд улс, Хорезмын эзэнт улсыг байлдан дагуулснаар их гүрний үүсэл хөгжил эхэлжээ.
THE MONGOL EMPIRE
The Mongol Empire which existed during the 13th and 14th centuries, was the largest contiguous land empire in history.[1] Beginning in the Central Asian steppes, it eventually stretched from Central Europe to the Sea of Japan, extending northwards into Siberia, eastwards and southwards into the Indian subcontinent, Indochina, and the Iranian plateau, and westwards as far as the Levant and Arabia.
The empire unified Mongol and Turkic tribes of historical Mongolia under the leadership of Genghis Khan, who was proclaimed ruler of all Mongols in 1206. The empire grew rapidly under his rule and then under his descendants, who sent invasions in every direction.
Mongol conquests resulted in some of the most destructive wars in human history, Mongol invasions of the Indian subcontinent alone.
* * *
ГЭРЭГЭ
Гэрэгэ нь жуух бичиг, баталгаа, гэрчлэх тэмдэг гэсэн утгатай Монгол үг. Түүх шастирт олонтаа тааралдах тэрхүү пайз гэдэг нь Монголжсон нанхиад үг бөгөөд
хааяа бас гэрэгэ гэх нь ч бий. Монголчууд Хүннү, Кидан улсын үеэс харь оронд илгээх бичгийг 1-2 тохой урт самбарт бичиж, хааны зарлиг бүхий пайзтай элч одвоос зам тохиолдох газар бүр түүнд унаа, хүнс залгуулж нийлүүлдэг байсан ажээ.
Гол төлөв төр, түүний тэргүүний сүр хүчийг илтгэсэн барс, шонхор шувуун дүрстэй, нанхиад, Кидан, худам монгол, дөрвөлжин бичгээр бичигдсэн байдаг. Зарлиг бичээсийн утга агуулга нь “Тэнгэрээс заяасан Чингис хааны зарлиг. Яаравчилтугай.”, “Тэнгэрээс заяасан Чингис хааны зарлиг. Хэргийг үзэмжээр явуулбаас зохимой.”, ”Мөнх тэнгэрийн хүчинд хаан нэр хутагтай болтугай. Хэн үл бишрэх алдах, үхэх.” гэх мэт тун ойр төстэй байна. Иймд Гэрэгэ нь Монгол Улсын дипломат албаны бэлгэдэл болсон билээ
Гэрэгэ нь жуух бичиг, баталгаа, гэрчлэх тэмдэг гэсэн утгатай Монгол үг. Түүх шастирт олонтаа тааралдах тэрхүү пайз гэдэг нь Монголжсон нанхиад үг бөгөөд
хааяа бас гэрэгэ гэх нь ч бий. Монголчууд Хүннү, Кидан улсын үеэс харь оронд илгээх бичгийг 1-2 тохой урт самбарт бичиж, хааны зарлиг бүхий пайзтай элч одвоос зам тохиолдох газар бүр түүнд унаа, хүнс залгуулж нийлүүлдэг байсан ажээ.
Гол төлөв төр, түүний тэргүүний сүр хүчийг илтгэсэн барс, шонхор шувуун дүрстэй, нанхиад, Кидан, худам монгол, дөрвөлжин бичгээр бичигдсэн байдаг. Зарлиг бичээсийн утга агуулга нь “Тэнгэрээс заяасан Чингис хааны зарлиг. Яаравчилтугай.”, “Тэнгэрээс заяасан Чингис хааны зарлиг. Хэргийг үзэмжээр явуулбаас зохимой.”, ”Мөнх тэнгэрийн хүчинд хаан нэр хутагтай болтугай. Хэн үл бишрэх алдах, үхэх.” гэх мэт тун ойр төстэй байна. Иймд Гэрэгэ нь Монгол Улсын дипломат албаны бэлгэдэл болсон билээ
GEREGE
Gerege is a tablet of authority for the Mongol officials and envoys. This enabled the Mongol nobles and officials to demand goods and services from civilian populations.
Although, only someone with Gerege was allowed to supply with remounts and served specified rations, those carrying military rarities used the road even without a Gerege. The officials and nobles of the Mongol Empire issued gerege unofficially and abused civils.
To attract foreign or overseas merchants and talents, the Great Khans gave them exempting taxes and allowed to use relay stations. However, Munkhe Khan (r. 1251–1259) limited notorious abuses and sent imperial investigators to supervise the business of the merchants who were sponsored by the Mongols. He prohibited them from using the imperial relay stations and gerege.
* * *
Gerege is a tablet of authority for the Mongol officials and envoys. This enabled the Mongol nobles and officials to demand goods and services from civilian populations.
Although, only someone with Gerege was allowed to supply with remounts and served specified rations, those carrying military rarities used the road even without a Gerege. The officials and nobles of the Mongol Empire issued gerege unofficially and abused civils.
To attract foreign or overseas merchants and talents, the Great Khans gave them exempting taxes and allowed to use relay stations. However, Munkhe Khan (r. 1251–1259) limited notorious abuses and sent imperial investigators to supervise the business of the merchants who were sponsored by the Mongols. He prohibited them from using the imperial relay stations and gerege.
* * *
ХААДЫН ТАМГА
Өгэдэй хааны ахмад хөвгүүн, Нэгдсэн Монгол Улсын гуравдугаар их хааны орыг залгамжлагч Гүюгээс 1246 онд Ромын Пап IY Инокентэд барьсан төрийн бичгийг батламжилсан тамганы дардсыг Чингис хааных гэж үзэх үндэстэйг голчлон дурджээ. Уг тамганы бичээст: “Мөнх тэнгэрийн хүчинд, Монголын болон дэлхийн их хааны зарлиг, эл зарлиг нь дагаар орогсод хийгээд тэрслүү хүмүүст хүрэх аваас аюутугай биширтүгэй” хэмээжээ.
Өгэдэй хааны ахмад хөвгүүн, Нэгдсэн Монгол Улсын гуравдугаар их хааны орыг залгамжлагч Гүюгээс 1246 онд Ромын Пап IY Инокентэд барьсан төрийн бичгийг батламжилсан тамганы дардсыг Чингис хааных гэж үзэх үндэстэйг голчлон дурджээ. Уг тамганы бичээст: “Мөнх тэнгэрийн хүчинд, Монголын болон дэлхийн их хааны зарлиг, эл зарлиг нь дагаар орогсод хийгээд тэрслүү хүмүүст хүрэх аваас аюутугай биширтүгэй” хэмээжээ.
ROYAL SEAL PRINT
Seal print from Guyeg Khan's(grandson of Genghis Khan and third king of Mongol Empire ) letter to Pope Innocent IV, 1246 (main letter size is 16.5x 97 cm and original copy of letter now are at Vatican Archive).It is written in the seal print like...
UNDER THE POWER OF ETERNAL HEAVEN, EDICT OF THE RULER OF THE UNIVERSE OF GREAT MONGOL EMPIRE ,BE AFRAID AND BE ABIDE ALL.
Seal print from Guyeg Khan's(grandson of Genghis Khan and third king of Mongol Empire ) letter to Pope Innocent IV, 1246 (main letter size is 16.5x 97 cm and original copy of letter now are at Vatican Archive).It is written in the seal print like...
UNDER THE POWER OF ETERNAL HEAVEN, EDICT OF THE RULER OF THE UNIVERSE OF GREAT MONGOL EMPIRE ,BE AFRAID AND BE ABIDE ALL.
* * *
ШОНХРЫН АН
Цагаан шонхор нь эрт үеэс Монголчуудын сүлд, шүтээн байсаар ирсэн. Их Монгол гүрний үеэс шувуугаар ан ав хийлгэх нь амьжиргааны хэв маяг байхаа больж их хаад ноёдын зугаа цэнгэлийн ажил болж хувирсан байдаг . Их Чингис хаан шувуудаар ан хийх талаар онцгой сайн мэдлэгтэй байсан бөгөөд ан авыг төрийн ажилтай зэрэгцүүлэн өндөр төвшинд авч үзсэн байдаг.
Цагаан шонхор бол эртний Монголчуудын алтан ургийн буюу Хиад боржигон овгийн шүтээн сүлд байсан ба Чингис хааны дээд өвөг Буданчарын тухай түүхэнд ч энэ тухай өгүүлсэн байдаг.
Монголын нууц товчооны 63-р бүлэгт”...Есүхэй баатар Тэмүүжин хүүгийн хамтаар явтал Хонгирад овгийн Дай Cэцэнтэй дайралдахад Дай сэцэн өгүүлрүүн: “Есүхэй худаа! Цагаан шонхор шувуу нар сарыг атгаж ирээд миний гар дээр буулаа гэж урд шөнө би сайхан зүүд зүүдэллээ. Нар сарыг бид нүдээрээ хардаг билээ. Гэтэл нар сарыг атгасан цагаан шонхор ирж гар дээр минь буулаа гэж зүүдэлсэн минь юутай сайхан. Би хүмүүст зүүдээ ярьж өглөө. Гэтэл Есүхэй худ та хүүтэйгээ морилж ирэх учиртай байж. Хиад Боржигин овгийн сүлд тань миний зүүдэнд ирсэн байж” гэсэн байдаг.
FALCONRY
Mongolian people since ancient times have been the historical tradition to worship, feed, and train to hunt and catch wild animals with splendid and powerful birds of use in the essentials of their lifestyle and there is a substantial possibility to conclude that this art had originated in Central Asia/Mongolia.
The white falcon was the worship of the ancient Mongolian “golden origin” or Khiad Borjigin tribe, which was written in the history of Butanchar – ancestor of the great ChinggisKhaan.
In the “Mongolian sacred history”, article 63 referred: “…When Esukhey Baatar in companion of his son Temuujin has met Dai Setsen from the Khongirad, Dai Setsen said “Esukhey Khud! I’ve seen a prophet dream last night: A white falcon flew in with the sun and moon in its hands and step down on my hand. We are seeing sun and moon with our eyes. However, white falcon flew in with the sun and moon in its hands and step down on my hand! This is wonderful! I’ve told people of this amazing event. EsukheyKhud! You are come with your son! This is explanation of my dream. What is dream? There was worship of your KhiadBorjigin came in my dream!”
* * *
Цагаан шонхор нь эрт үеэс Монголчуудын сүлд, шүтээн байсаар ирсэн. Их Монгол гүрний үеэс шувуугаар ан ав хийлгэх нь амьжиргааны хэв маяг байхаа больж их хаад ноёдын зугаа цэнгэлийн ажил болж хувирсан байдаг . Их Чингис хаан шувуудаар ан хийх талаар онцгой сайн мэдлэгтэй байсан бөгөөд ан авыг төрийн ажилтай зэрэгцүүлэн өндөр төвшинд авч үзсэн байдаг.
Цагаан шонхор бол эртний Монголчуудын алтан ургийн буюу Хиад боржигон овгийн шүтээн сүлд байсан ба Чингис хааны дээд өвөг Буданчарын тухай түүхэнд ч энэ тухай өгүүлсэн байдаг.
Монголын нууц товчооны 63-р бүлэгт”...Есүхэй баатар Тэмүүжин хүүгийн хамтаар явтал Хонгирад овгийн Дай Cэцэнтэй дайралдахад Дай сэцэн өгүүлрүүн: “Есүхэй худаа! Цагаан шонхор шувуу нар сарыг атгаж ирээд миний гар дээр буулаа гэж урд шөнө би сайхан зүүд зүүдэллээ. Нар сарыг бид нүдээрээ хардаг билээ. Гэтэл нар сарыг атгасан цагаан шонхор ирж гар дээр минь буулаа гэж зүүдэлсэн минь юутай сайхан. Би хүмүүст зүүдээ ярьж өглөө. Гэтэл Есүхэй худ та хүүтэйгээ морилж ирэх учиртай байж. Хиад Боржигин овгийн сүлд тань миний зүүдэнд ирсэн байж” гэсэн байдаг.
FALCONRY
Mongolian people since ancient times have been the historical tradition to worship, feed, and train to hunt and catch wild animals with splendid and powerful birds of use in the essentials of their lifestyle and there is a substantial possibility to conclude that this art had originated in Central Asia/Mongolia.
The white falcon was the worship of the ancient Mongolian “golden origin” or Khiad Borjigin tribe, which was written in the history of Butanchar – ancestor of the great ChinggisKhaan.
In the “Mongolian sacred history”, article 63 referred: “…When Esukhey Baatar in companion of his son Temuujin has met Dai Setsen from the Khongirad, Dai Setsen said “Esukhey Khud! I’ve seen a prophet dream last night: A white falcon flew in with the sun and moon in its hands and step down on my hand. We are seeing sun and moon with our eyes. However, white falcon flew in with the sun and moon in its hands and step down on my hand! This is wonderful! I’ve told people of this amazing event. EsukheyKhud! You are come with your son! This is explanation of my dream. What is dream? There was worship of your KhiadBorjigin came in my dream!”
* * *
АЛТАЙН ЯТГА
Археологийн хөгжмийн олдворт нэмэлт босоо гартай өнцөгт ятга хэмээн тодорхойлон “Алтайн ятга” хэмээн нэрлэсэн энэхүү ятга нь утгын хувьд онож өгсөн нэртэй юм.
Урт тахигар хүзүү болон царан дээрээ бат бэх наалдсан хөндлөн босоо тэвх нь уг олдворыг содон хийц бүхий ятгын төрлийн зэмсэг мөн болохыг тодорхойлж байна.
Тэвх нь хадгалалт болон өлөнгөөр хийсэн чавхдасны мөр 1400 жилийн өмнөх нар салхийг өөртөө шингээн зурайн үлджээ.
Археологийн хөгжмийн олдворт нэмэлт босоо гартай өнцөгт ятга хэмээн тодорхойлон “Алтайн ятга” хэмээн нэрлэсэн энэхүү ятга нь утгын хувьд онож өгсөн нэртэй юм.
Урт тахигар хүзүү болон царан дээрээ бат бэх наалдсан хөндлөн босоо тэвх нь уг олдворыг содон хийц бүхий ятгын төрлийн зэмсэг мөн болохыг тодорхойлж байна.
Тэвх нь хадгалалт болон өлөнгөөр хийсэн чавхдасны мөр 1400 жилийн өмнөх нар салхийг өөртөө шингээн зурайн үлджээ.
ALTAI YATGA
Archaeologists, cultural researchers, historians and conservators and museum professionals from various institutions have fostered over many years significant finds of rock tombs to light and processed.
It is the so-called "Altai-harp", оther finds from the rock tombs such as bow and arrow, garments, bags and vessels illustrate impressively culture and history of the Mongols and their ancestors over the period from the 7th to the 14th century.
* * *
It is the so-called "Altai-harp", оther finds from the rock tombs such as bow and arrow, garments, bags and vessels illustrate impressively culture and history of the Mongols and their ancestors over the period from the 7th to the 14th century.
* * *
МОНГОЛ ДЭЭЛ
Эртний монгол хувцас гэдэг нь Монгол нутагт анхны төр улсыг байгуулсан Хүннү нарын хувцаснаас эхлэлтэй. Хүннү нар баруун зүүн тийш зөрдөг энгэртэй дээл, ээтэн хоншоортой гутал, агсарган бүс хэрэглэж байжээ. Сяньбичууд Хүннү нартай ижил дээл өмсөж, Жужанууд өмнөхтэй адил энгэртэй, нарийн ханцуйтай дээл, урт түрийтэй гутал өмсдөг байжээ. Харин Түрэг угсаатны дээл нь урдуураа задгай, буруу зөрдөг энгэртэй байсны дээр гутал малгай зэрэг нь өөр байжээ. Киданчуудын хувцас нь дундад эртний монгол хувцасны үүсгэл болж түүнд тулгуурласан монгол дээл хувцасны хэв маяг бүрэлдэн тогтсон гэдэг. Тэр үеэс эхлэн монгол угсаатан нь зөв энгэртэй, түрэг угсаатан нь буруу энгэртэй дээл өмсөх болжээ.
Эрт үед Монголын хаад, ихэс дээдэст зориулан торго дурданг урлаж, хээг нь алт мөнгөн утсаар хослуулан хатгаж, эрдэнийн чулуун шигтгээг суулгадаг байжээ.
Эртний монгол хувцас гэдэг нь Монгол нутагт анхны төр улсыг байгуулсан Хүннү нарын хувцаснаас эхлэлтэй. Хүннү нар баруун зүүн тийш зөрдөг энгэртэй дээл, ээтэн хоншоортой гутал, агсарган бүс хэрэглэж байжээ. Сяньбичууд Хүннү нартай ижил дээл өмсөж, Жужанууд өмнөхтэй адил энгэртэй, нарийн ханцуйтай дээл, урт түрийтэй гутал өмсдөг байжээ. Харин Түрэг угсаатны дээл нь урдуураа задгай, буруу зөрдөг энгэртэй байсны дээр гутал малгай зэрэг нь өөр байжээ. Киданчуудын хувцас нь дундад эртний монгол хувцасны үүсгэл болж түүнд тулгуурласан монгол дээл хувцасны хэв маяг бүрэлдэн тогтсон гэдэг. Тэр үеэс эхлэн монгол угсаатан нь зөв энгэртэй, түрэг угсаатан нь буруу энгэртэй дээл өмсөх болжээ.
Эрт үед Монголын хаад, ихэс дээдэст зориулан торго дурданг урлаж, хээг нь алт мөнгөн утсаар хослуулан хатгаж, эрдэнийн чулуун шигтгээг суулгадаг байжээ.
MONGOLIAN DEEL
Deel is, the main traditional garment of the Mongols of both sexes. Through the centuries, it has proven to be a fundamental and indispensable garment of Mongolian nomadic people. The Deel is an ankle-length robe with long sleeves, a wide chest salt, the buttoned on the right side and has a fabric or leather sash, the bus, wound together. Sealed is the Deel with silver buttons. According to the seasons Mongols have multiple Deels. So the Mongols wear in summer deel made of cotton or silk. In winter they wear with fur lined Deel. Deels be sewn from different materials by hand. The fabric choices range from soft silk to solid cotton and velvet to leather and richly decorated with jewelery and ornaments of gold, silver, coral, pearls and precious stones.
From appearance and texture of a Deels can be assigned to the carrier for a particular ethnic group and to a certain social status. Since there are many different tribes in Mongolia, there are about as many ways.
* * *
ТЭНГЭРИЙН ИЛД
“Тэнгэрийн илд” нь зөвхөн Монголын төдийгүй дэлхийн, Евразийн хүрэл зэвсгийн үеийн сор болсон дурсгал юм.
“Тэнгэрийн илд” хэмээн нэрлэгдсэн хүрэл эдлэл нь урлагийн аугаа төгс төгөлдөр хийцийн биелэл юм. Энэхүү илдний хүрлийг хольж найруулан боловсруулсан, давтаж хатаан урласан тэрхүү дарханы хийц, ур ухаан бүхийл судлаачдын сонирхолыг татсаар.
Тэнгэрийн хар салхи шуурга шиг, гэнэтийн довтолгоо хийж, гарч ирсэн шигээ гэнэт алга болдог таагдашгүй оньсого мэт тэр л дайчин эрс, хүлэг морьт баатар жанжид энэ “Тэнгэрийн илд”-ийг барьж байсан биз ээ.
Тиймдээ ч хожмын дэлхий дахиныг донсолгосон Хүннү, хөх Түрэг, Их Монголын төр улсын эхлэл нь болсон биз.
“Тэнгэрийн илд” нь зөвхөн Монголын төдийгүй дэлхийн, Евразийн хүрэл зэвсгийн үеийн сор болсон дурсгал юм.
“Тэнгэрийн илд” хэмээн нэрлэгдсэн хүрэл эдлэл нь урлагийн аугаа төгс төгөлдөр хийцийн биелэл юм. Энэхүү илдний хүрлийг хольж найруулан боловсруулсан, давтаж хатаан урласан тэрхүү дарханы хийц, ур ухаан бүхийл судлаачдын сонирхолыг татсаар.
Тэнгэрийн хар салхи шуурга шиг, гэнэтийн довтолгоо хийж, гарч ирсэн шигээ гэнэт алга болдог таагдашгүй оньсого мэт тэр л дайчин эрс, хүлэг морьт баатар жанжид энэ “Тэнгэрийн илд”-ийг барьж байсан биз ээ.
Тиймдээ ч хожмын дэлхий дахиныг донсолгосон Хүннү, хөх Түрэг, Их Монголын төр улсын эхлэл нь болсон биз.
Зарим судлаачид тухайн үеийн илдийн солирын хэлтэрхийгээр хийдэг байсан гэж үздэг...
SWORD OF HEAVEN
The Sword of heaven is an unrepeatable relics and the treasure of the Bronze Age not only of Mongolian but Eurasia and the world.
This Sword of Heaven is itself the perfect fulfillment of great artistry and artistic skills. The study of the technique and smothery technology of making the bronze alloy, the processing and forging are open to the researcher.
The heroic nomads, warlords and cavalrymen who used suddenly assault like heavenly storm and disappear abruptly, held this sword of Heaven. They were the roots of the Hunnu Empire, Gok Turks and Great Mongol Empire that shaken the world.
* * *
ДӨРВӨН БЭРХ
Монголын ард түмэн эрт үеэс өнөөг хүртэлх хугацаанд асар олон тоглоом наадгайг бий болгосон төдийгүй тоглосоор иржээ. Мал аж ахуйг хэдэн зууны турш эрхэлж ирсэн ард түмэн малынхаа шаант ясны нарийн үзүүрт орших ясыг шагай гэж нэрлэсэн.
Монголын эртний тоглоомуудын нэг бол Дөрвөн бэрх хэмээх шагайн тоглоом юм.
Аз жаргалаа бэлгэдэн тоглодог энэ тоглоомоор хэдэн ч хүн тоглож болдог. Дөрвөн шагайг орхиход дөрвөн өөр дүрс буюу Морь, Тэмээ, Ямаа, Хонь буухыг дөрвөн бэрх гэнэ. Олон хүн тогловол нар зөв тойрч ээлжлэн орхиж тоглодог.
Дөрвөн морь буувал хамгийн азтай, санасан бүхэн нь сэтгэлчлэн бүтэхийг бэлгэдэж шууд авдар дээрээ залдаг ёс бий.
Монголын ард түмэн эрт үеэс өнөөг хүртэлх хугацаанд асар олон тоглоом наадгайг бий болгосон төдийгүй тоглосоор иржээ. Мал аж ахуйг хэдэн зууны турш эрхэлж ирсэн ард түмэн малынхаа шаант ясны нарийн үзүүрт орших ясыг шагай гэж нэрлэсэн.
Монголын эртний тоглоомуудын нэг бол Дөрвөн бэрх хэмээх шагайн тоглоом юм.
Аз жаргалаа бэлгэдэн тоглодог энэ тоглоомоор хэдэн ч хүн тоглож болдог. Дөрвөн шагайг орхиход дөрвөн өөр дүрс буюу Морь, Тэмээ, Ямаа, Хонь буухыг дөрвөн бэрх гэнэ. Олон хүн тогловол нар зөв тойрч ээлжлэн орхиж тоглодог.
Дөрвөн морь буувал хамгийн азтай, санасан бүхэн нь сэтгэлчлэн бүтэхийг бэлгэдэж шууд авдар дээрээ залдаг ёс бий.
DURVUN BERKH
Of an interest is that the Mongolian toys are always intended to develop the human intellectuals and make a person use his or her wits. Shagai is a traditional Mongolian ankle bone game. In Mongolian: shagai means ankle bone. It has been played for generation to generation by nomadic people of the steppe.
Mongolians preserved the unique culture, tradition, customs and national heritage, and the name of Mongolia heard on the world arena.
The sides of the bone are given names—horse, camel, goat, sheep.
* * *
Of an interest is that the Mongolian toys are always intended to develop the human intellectuals and make a person use his or her wits. Shagai is a traditional Mongolian ankle bone game. In Mongolian: shagai means ankle bone. It has been played for generation to generation by nomadic people of the steppe.
Mongolians preserved the unique culture, tradition, customs and national heritage, and the name of Mongolia heard on the world arena.
The sides of the bone are given names—horse, camel, goat, sheep.
* * *
ЗЭР ЗЭВСЭГ
Дундад зууны Евразийн улс гүрнүүд нүүдэлчдийн ер бусын хүчин, бидний өвөг дээдсийн ялагдашгүй армийн өмнө өвдөг сөхөрч, дэлхийн газрын зураг өөрчлөгдсөн байсан түүхтэй хэн ч маргахгүй билээ.
Нүүдэлчдийн армийн өмнө олон үндэстэн сөрөн зогссон бөгөөд тэдгээрийн дунд сайн зэвсэглэсэн цэрэг дайны ихээхэн туршлага бүхий ард түмэн ч байсан юм.
Гэвч нүүдэлчдийн дарагдашгүй хуй салхи тэднийг арчаад өнгөрсөн бөгөөд түүний замд тааралдсан бүхий ард түмний нэгэн тугийн дор наминчлан ороход хүргэсэн байдаг.
Түрэгүүд холын зайны тулалдаанд өргөн хэрэглэдэг зэвсгүүдийн дотор Хүннүгийн үеэс уламжлан ирсэн нарийн хийцтэй зүймэл нум, наамал нум, төмөр зэвтэй сум зэрэг байдаг байна. Түрэгүүд 5-р зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан бөгөөд дурдан үед хуяг нэвтлэх болон хамгаалалтын өмсгөлгүй дайсныг харвах зориулалт бүхий шинэ хэлбэрийн хоёр болон гурван жигүүртэй, гурван болон дөрвөн талт, хавтгай гэх мэт хорь гаруй төрлийн төмөр зэв ашигладаг байсан нь Өмнөд Сибир, Уулын Алтайн бүс нутгаас илэрч олдсон байна.
WEAPONS
The Mongolians most useful weapon was the horse. The Mongolians started to domesticate horses around A.D 1206 and used them in batttle. At an early age, a Mongolian warrior would train with horses hunting and herding them. When the warrior turned fifteen years old, they would go into the army. Once a soldier, they were given four to seven horses that they would alternate between so they would always be ready for battle.
The Mongolian composite bow was both small and lightweight and was used for hunting and warfare. The bows were made from birch, sinew, and the horns of a sheep. Mongolian warriors used three different types of arrows all for different purposes. One used for fighting had an iron head and could go as far as 200 meters. Another arrow with a v-shaped tip was used for piercing through the skin of enemies. The last type of arrow had holes in it that, when shot, would make a whistling sound that could be used to tell others which direction to march in.
* * *
Дундад зууны Евразийн улс гүрнүүд нүүдэлчдийн ер бусын хүчин, бидний өвөг дээдсийн ялагдашгүй армийн өмнө өвдөг сөхөрч, дэлхийн газрын зураг өөрчлөгдсөн байсан түүхтэй хэн ч маргахгүй билээ.
Нүүдэлчдийн армийн өмнө олон үндэстэн сөрөн зогссон бөгөөд тэдгээрийн дунд сайн зэвсэглэсэн цэрэг дайны ихээхэн туршлага бүхий ард түмэн ч байсан юм.
Гэвч нүүдэлчдийн дарагдашгүй хуй салхи тэднийг арчаад өнгөрсөн бөгөөд түүний замд тааралдсан бүхий ард түмний нэгэн тугийн дор наминчлан ороход хүргэсэн байдаг.
Түрэгүүд холын зайны тулалдаанд өргөн хэрэглэдэг зэвсгүүдийн дотор Хүннүгийн үеэс уламжлан ирсэн нарийн хийцтэй зүймэл нум, наамал нум, төмөр зэвтэй сум зэрэг байдаг байна. Түрэгүүд 5-р зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан бөгөөд дурдан үед хуяг нэвтлэх болон хамгаалалтын өмсгөлгүй дайсныг харвах зориулалт бүхий шинэ хэлбэрийн хоёр болон гурван жигүүртэй, гурван болон дөрвөн талт, хавтгай гэх мэт хорь гаруй төрлийн төмөр зэв ашигладаг байсан нь Өмнөд Сибир, Уулын Алтайн бүс нутгаас илэрч олдсон байна.
WEAPONS
The Mongolians most useful weapon was the horse. The Mongolians started to domesticate horses around A.D 1206 and used them in batttle. At an early age, a Mongolian warrior would train with horses hunting and herding them. When the warrior turned fifteen years old, they would go into the army. Once a soldier, they were given four to seven horses that they would alternate between so they would always be ready for battle.
The Mongolian composite bow was both small and lightweight and was used for hunting and warfare. The bows were made from birch, sinew, and the horns of a sheep. Mongolian warriors used three different types of arrows all for different purposes. One used for fighting had an iron head and could go as far as 200 meters. Another arrow with a v-shaped tip was used for piercing through the skin of enemies. The last type of arrow had holes in it that, when shot, would make a whistling sound that could be used to tell others which direction to march in.
* * *
МОНГОЛ ГЭР
XIII зууны монголчуудын гэр тэрэг хэмээх нэгэн сууцны тухай дундад зууны жуулчдын тэмдэглэлд "гэр тэрэгтэй нүүдэл нь их хот нүүж яваа мэт сүртэй" харагддаг тухай тэмдэглэсэн нь буй.
Монголын язгууртан сурвалжитнууд аян дайны үед хэрэглэж байсан нүүдлийн гэр тэрэг нь өргөний хэмжээгээр 22 үхрийг 2 эгнээнд хөллөсөн хэмжээний том байсан.
Байнгын хэрэгцээний гэр сууцыг хийц, гадаад хэлбэрээр нь монгол,түрэг гэр гэсэн хоёр үндсэн ангилалд хамруулна. Монгол гэрийг халх, ойрад, буриад гэж ялган үздэг.
Гэр нь яс мод болон бүрээс гэсэн хоёр үндсэн зүйлээс бүрдэнэ. Эрт үед гэр сууцаа дан модоор хийж байсны улмаас модон гэр гэж нэрлэх болсон. Хожим мод, эсгий бүрээс зэргээс бүтсэн гэр үүсэхэд эсгий гэр буюу эсгий туургатнууд хэмээн гэр сууцаар нь онцгойлон нэрлэсэн түүхтэй билээ. Гэрийн мод нь унь, тооно, хана, хаалганаас бүрдэнэ.
XIII зууны монголчуудын гэр тэрэг хэмээх нэгэн сууцны тухай дундад зууны жуулчдын тэмдэглэлд "гэр тэрэгтэй нүүдэл нь их хот нүүж яваа мэт сүртэй" харагддаг тухай тэмдэглэсэн нь буй.
Монголын язгууртан сурвалжитнууд аян дайны үед хэрэглэж байсан нүүдлийн гэр тэрэг нь өргөний хэмжээгээр 22 үхрийг 2 эгнээнд хөллөсөн хэмжээний том байсан.
Байнгын хэрэгцээний гэр сууцыг хийц, гадаад хэлбэрээр нь монгол,түрэг гэр гэсэн хоёр үндсэн ангилалд хамруулна. Монгол гэрийг халх, ойрад, буриад гэж ялган үздэг.
Гэр нь яс мод болон бүрээс гэсэн хоёр үндсэн зүйлээс бүрдэнэ. Эрт үед гэр сууцаа дан модоор хийж байсны улмаас модон гэр гэж нэрлэх болсон. Хожим мод, эсгий бүрээс зэргээс бүтсэн гэр үүсэхэд эсгий гэр буюу эсгий туургатнууд хэмээн гэр сууцаар нь онцгойлон нэрлэсэн түүхтэй билээ. Гэрийн мод нь унь, тооно, хана, хаалганаас бүрдэнэ.
MONGOLIAN GER
Ger is one of the Mongolian greatest heritage from our ancestors, has long history tracing from earlier centuries. In this period, obviously Mongolians ger structure get changed, developed and it is keeping its own features today.
Having extreme weather and nomadic way of life, ger is the most suitable dwelling. It is easy to collapse or build. Traditional yurts consist of an expanding wooden circular frame carrying a felt cover. The felt is made from the wool of the flocks of sheep that accompany the pastoralists.
The Yurt is durable, strong in high winds, it can be heated with a heater placed inside it, and by lining the inside with insulation material, whether this would consist of blankets, hides or woollen insulation panels, it can become a comfortable shelter in winter as well as in summer.
* * *
ХҮННҮ ШИРДЭГ
Ноён уулын булш Төв Азийн нүүдлийн соёл иргэншлийн түүх судлалын хамгийн гол салбаруудын нэг нь Хүннү судлал юм. Хүннүчүүд нь МЭӨ III зууны үед хүчирхэгжин мандаж, Төв Азийн эртний нүүдэлчин аймгуудын дундаас анх удаа өөрсдийн төрт улсыг байгуулсан билээ.
МЭӨ 209 оңд Хүннү аймгуудын зонхилогч Модун Шаньюй Хүннүгийн 24 аймгийг нэгтгэн захирч, Хүннү улсыг үндэслэн байгуулжээ.
Одоо Монголын Үндэсний Түүхийн музейд хадгалагдан буй эсгий ширдэг нь дээр дурдсан Ноён уулын 6-р булшнаас олдсон бөгөөд 2,6х1,95 метр хэмжээний ширмэл ширдэг дээр дараалсан есөн буга,есөн хар цагаан модыг дүрсэлжээ. Мод бол үржин дэлгэрэх, буга бол овгийн шүтээн бөгөөд ес байдаг нь дээд тэнгэр гэсэн утгыг харуулсан байна. Ийм уран сайхан дүрслэлтэй ширдэг өөр газраас дахин олдоогүй байгаа юм.
XIONGNU RUG
The Huns were a nomadic people or peoples, who are known to have lived in Eastern Europe, the Caucasus and Central Asia between the 1st century AD and the 7th century. Mixed fabric, including wool and silk. Xiongnu rug found in Noin Ula, Batsumber sum, Tov prov. Xiongnu burial site of Noin Ula in northern Mongolia in 1924-1925. Since the graves had flooded, organic material in them had been well preserved. The current view is that the graves date from the first century BCE to first century CE. Red woollen carpet, lined with felt, the middle part quilted with red woollen thread; band with appliques; border of quilted wool with appliques of quilted wool; border of twilled silk.
Inside the rim of the yak, deer, but the tail and body status like the beast, and the heads of the beast as ear wings and tail species are decorated. 2,6 x1, 95 m Quilted carpets has a consecutive nine deer, nine black and white tree art work on.
* * *
Ноён уулын булш Төв Азийн нүүдлийн соёл иргэншлийн түүх судлалын хамгийн гол салбаруудын нэг нь Хүннү судлал юм. Хүннүчүүд нь МЭӨ III зууны үед хүчирхэгжин мандаж, Төв Азийн эртний нүүдэлчин аймгуудын дундаас анх удаа өөрсдийн төрт улсыг байгуулсан билээ.
МЭӨ 209 оңд Хүннү аймгуудын зонхилогч Модун Шаньюй Хүннүгийн 24 аймгийг нэгтгэн захирч, Хүннү улсыг үндэслэн байгуулжээ.
Одоо Монголын Үндэсний Түүхийн музейд хадгалагдан буй эсгий ширдэг нь дээр дурдсан Ноён уулын 6-р булшнаас олдсон бөгөөд 2,6х1,95 метр хэмжээний ширмэл ширдэг дээр дараалсан есөн буга,есөн хар цагаан модыг дүрсэлжээ. Мод бол үржин дэлгэрэх, буга бол овгийн шүтээн бөгөөд ес байдаг нь дээд тэнгэр гэсэн утгыг харуулсан байна. Ийм уран сайхан дүрслэлтэй ширдэг өөр газраас дахин олдоогүй байгаа юм.
XIONGNU RUG
The Huns were a nomadic people or peoples, who are known to have lived in Eastern Europe, the Caucasus and Central Asia between the 1st century AD and the 7th century. Mixed fabric, including wool and silk. Xiongnu rug found in Noin Ula, Batsumber sum, Tov prov. Xiongnu burial site of Noin Ula in northern Mongolia in 1924-1925. Since the graves had flooded, organic material in them had been well preserved. The current view is that the graves date from the first century BCE to first century CE. Red woollen carpet, lined with felt, the middle part quilted with red woollen thread; band with appliques; border of quilted wool with appliques of quilted wool; border of twilled silk.
Inside the rim of the yak, deer, but the tail and body status like the beast, and the heads of the beast as ear wings and tail species are decorated. 2,6 x1, 95 m Quilted carpets has a consecutive nine deer, nine black and white tree art work on.
* * *
