Društveni dom Glina - Arhitektura protkana sjećanjem
Banijski grad Glina, smešten je na istoimenoj reci i njenoj pritoci Maji. Prva pominjanja sežu sa početka 13. veka, međutim pravi značaj grad dobija tokom otpora Osmanskom castvu. Nakon turskih najezdi ka Evropi, Bečkog rata (1683.-1699.) i mira u Sremskim Karlovcima 1699. godine, utvrđena je nova austrijsko-turska granica i formirana Vojna krajina. Na ispražnjeni prostor između Kupe i Une austrijske vlasti počinju naseljavati katoličko stanovništvo zagrebačke biskupije, i pravoslavno stanovništvo iz Bosne, čime se dovršava etnička slika ovog prostora. Godine 1735. započinje se sa izgradnjom vojne utvrde, a ubrzo kreće razvitak onoga što se danas prepoznaje kao urbana celina grada.
Glavnom glinskom ulicom nižu se svi značajniji objekti, dok uz prostor utvrđenja nastaje današnji gradski park. Pored upravnih objekata, u glavnoj ulici 1824. godine počinje se i sa izgradnjom pravoslavne crkve, za glinsku parohiju osnovanu 1777. godine. Upravo pored nje, nastaje trgovačka kuća koja biva predmet ovog rada. Izgrađena na ukrštanju ulica, kroz svoje postojanje prolazi kroz razne dogradnje, prenamene i promene vlasnika. Takav splet okolnosti na neki način i predstavlja kolaž glinskih povesnih događanja.
Zgrada budućeg društvenog doma podignuta je kao ugaona prizemnica krajem 19. stoleća, a vlasnik biva porodica Detoni. Početkom XX veka dograđuje se sprat, a u kući biva smeštena trgovina i novčani zavod Hrvatska štedionica, kojom rukovodi vlasnik kuće Frano Detoni. Sredinom dvadestih godina 20. veka, kuća biva prodata porodici Letić. Njen novi vlasnik Ilija, ovde otvara pekaru, koja se nalazi na prestižnoj lokaciji u samom centru Gline.
Početkom drugog svetskog rata, grad Glinu i njeno stanovništvo zadesiće dešavanja na čije postojanje i danas sežu sećanja. Tokom maja 1941. godine, uspostavom NDH, ustaške vlasti vrše raciju nad srpskim stanovništvom grada. U prvom naletu, oko 400 stanovnika biva utamničeno, a u noći između 12. i 13. maja ubijeno u obližnjem selu Prekopa. Zločini se nižu, a po mnogome najstrašniji događaj odvija se 30. i 31. jula, kada u pravoslavnu crkvu biva dovedeno, a potom i ubijeno oko 300 muškaraca. Nedugo nakon pokolja, 12. avgusta 1941. crkva biva srušena.
Po završetku drugog svetskog rata, sloma NDH i konačnog oslobođenja zemlje, na njenom mestu 1969. biva podignut Spomen dom žrtava fašističkog terora. Glavna ulica od 1948. godine nosi naziv Žrtava fašizma, a sve u znak sećanja na ovaj strašni događaj. Nakon vojne akcije Oluja 1995. godine, ovi nazivi nestaju. Spomen dom u potpunosti gubi prvobiti karakter, i menja naziv u Hrvatski dom. Danas, sem po sećanju nekih meštana, ništa ne ukazuje šta se tu odvilo u ljeto 1941. godine. Kako je već i rečeno, kuća umnogome deli sudbinu meštana Gline. Vlasnik kuće Ilija Letić strada 1941. na kućnom pragu.
Nakon oslobođenja, u kući biva smeštena partizanska pozorišna trupa, što samom objektu daje dodatni karakter u pogledu njegove buduće funkcije objekta kulture. Deo prostora kuće biva nacionalizovan, međutim vremenom i vraćen vlasniku, porodici Letić.
U pogledu arhitektonskih karteristika, objekat nosi obeležja neorenesanse, karterističnih za gradske kuće toga vremena. Kao građevina velikog značaja za urbano tkivo grada Gline, biva zabeležena kao zgrada visoke arhitektonske vrijednosti (broj 03-UP/I-989/1-1988). Usled razarajućeg zemljotresa 2020. godine koji pogađa područje Banije objekat u dobroj meri strada. Nakon temeljnih pregleda, donesen je zaključak da nije nužno njegovo rušenje, ali je obavezna potpuna statička sanacija. Zatečeno stanje objekta pored navedenih statičkih problema, karakteriše i veoma usitnjena prostorna organizacije koja je odgovarala nekadašnjoj namenji objekta. Uz konsultovanje Ministarstva kulture i Konzervatorskog odjela u Sisku, dozvoljena je unutrašnja reorganizacija objekta, uz obavezno zadržavanje spoljnog izgleda, prevashodno onih uličnih. Sa dvorišne strane, dozvoljene su intervencije koje jasno naglašavaju razliku starog i novog, a kao granicu uspostavljaju trag urušavanja objekta nakon nedavnog potresa.
U novoj organizaciji susrećemo sa višenamenskim prostorima, koji po potrebi poprimaju ulogu galerije, sale za okupljanja i odvijanje događaja iz domena kutlure i društvenog aktivizma. Kako bi se građena celina sagledala u svom punom značaju, a pritom se dodatno doprinelo uzvišenosti njene buduće uloge, tavnice objekta su mestimično uklanjane. Prostor je moguće doživeti kroz dvospratnu visinu, što doprinosi i slobodnoj organizaciji prostora i njegovog prilagođavanja potrebnim funcijama. Središnja ulazna zona, novim rešenjem viđena kao dvospratni svetlarnik, poprima formu prostornog negativa nekadašnjeg zvonika pravoslavne crkve, čime se uspastavlja simbolička veza sa pomenutim stradanjem, i pokušaj ponovne uspostave kulture sećanja.
Ovom intervencijom rešeriše se i na nikada do kraja izveden projekat Spomen doma, autora skulptora Momčila Krkovića, slikara Dragana Čubrića, vajarke Mire Jurišić i arhitekte Jovana Rosića. Iako prihvaćen tek 1985. godine, sa izgradnjom se počinje početkom devedesetih, dok nakon akcije Oluja biva uklonjen.
Pored glavne zgrade, imanje sa više od 1000 kvadrata površine, posedovalo je pomoćne objekte, koji nisu valorizovani kao objekti od arhitektonskog značaja. Ovo je pružilo priliku za njihovo uklanjanje, i objedinjavanje dvorišnog prostora. Izgradnjom zamenske pomoćne zgrade ostvaren je kontinuitet funkcionalne celine, a ona je svojom strukturom očuvala je i staru pekarsku krušnu peć, kao jedan od sinonima nekadašnje namene prostora, i svojevrsni duh mesta. Kako je nova funkcija objekta u svom sadržaju predviđala i narodnu kuhinju za ugroženo stanovništvo ovoga kraja, pomoćna dvorišna zgrada sama se nametnula kao prostor koji će poprimiti navedenu funkciju.
Novim rešenjem, teren na obodu dvorišta biva pokrenut, a time se stvara svojvrsno gledalište, koje u fokusu drži središnji dvorišni prostor. Ovakvim potezom, pored nesumnjivog značaja za buduću društvenu namenu, prostor referiše i na nekadašnju pozorišnu trupu ovde privremeno smeštenu. Enetrijerskom postavkom, teži se isticanjem svih slojeva postojanja zgrade, njenih dogradnji i rušenja. Svojevrsna metafora povesnih događaja, neretko ožiljaka. Enetrijer napominje i priseća o postojanju znamenitih ljudi glinskog kraja. Tako se srećemo sa velikim imenom srpskog vajarstva Simeonom Roksandićem. Tu su i avangradni zenitisti, braća Micić. Početak svog rada vezuju za glinski kraj u kome su odrasli. Srećemo ih pod pseudonimima Ljutica Glinski i Branko Ve Poljanski, prema obližnjem selu svoje majke Majske Poljane, u kome su i odrasli.
Zgrada i prateći prostor 2021. godine bivaju otkupljen od bivših vlasnika porodice Letić. Novi vlasnik postaje Srpsko Narodno Vijeća u Hrvatskoj. Srbi u Glini pominju se krajem 17. stoleća. Tokom prošlosti čine značajan udeo, pa čak i većinsko stanovništvo, dok se njihov broj nakon Drugog svetskog rata, i ratnih zbivanja 90ih godina, svodi na gotovo neprimetan udeo u ukupnom stanovništvu grada. Idejom formiranja središnjeg objekta okupljanja preostalih glinskih Srba sa banijskog kraja, kao i smeštanja manjinskih ustanova i udruženja, teži se zaustavljanju ovih negativnih tendecija, i težnju ponovnoj uspostavi narušenih međuetničkih odnosa sa većinskim hrvatskim stanovništvom.
Miloš Ušljebrka, arhitektura
Slobodan Jevtić, vizuelizacije
